Dikush u tha serbëve se paqja kishte fitoret e veta. Serbët menduan se ishte një ide e mirë dhe e miratuan menjëherë. Ata filluan të punojnë për pushtimin paqësor të Malit të Zi dhe të kodrave shqiptare, dhe nën mbulesën e distancës, ata janë angazhuar prej disa muajsh në shkombëtarizimin e mbretërisë së vogël komike-operistike dhe kodrave ngjitur, mbi të cilat ata kanë hedhur sytë e zjarrtë që kur fituan disa pjesë të vendit me traktat disa vite më pare.
Pas tymit të betejës të zhvilluar me hidhërim për Fiumen dhe Dalmacinë, flakët e ndezura të përçarjes mes këtyre popujve mezi janë vënë re dhe intrigat dhe mizoritë kanë lulëzuar. Megjithatë, prapa ekranit së fundmi janë shfaqur tre burra, historitë e të cilëve nuk i japin besueshmëri idealeve të larta të Jugosllavisë – siç menaxhohet aktualisht nga serbët.
Situata e vërtetë në Mal të Zi raportohet nga majori Charles Wellington Furlong, një udhëtar me përvojë, i cili rrezikoi jetën e tij për të zgjidhur misterin e kryengritjes malazeze. Ai e bëri këtë udhëtim në instancën e departamentit të inteligjencës të Komisionit të Paqes.
Ngatërresa shqiptare është bërë e qartë nga një prej krerëve më të rinj shqiptarë të një prejardhjeje të lashtë, Rexhep Bej Jella, i cili u dërgua nga Shqipëria për të plotësuar delegacionin e vendit të tij në Paris dhe për të përcjellë informacione të dorës së parë për atë që po ndodhte.
Lejtnant Kolonel Homer Folks i organizatës së Kryqit të Kuq hedh gjithashtu një dritë interesante mbi situatën.
“Mund ta përmbledh në një fjali kuptimplotë”, tha majori Furlong (Charles Wellington Furlong) kur e takova në Romë, në Unionin e Universitetit Amerikan, pas arratisjes së tij. “Midis kryengritësve janë njerëzit e arsimuar dhe më me ndikim në vend. Janë ata që aktualisht ndodhen nëpër kodra ose mbahen nëpër burgje të mbipopulluara nga serbët.”
Rexhep Bej Jella përmblodhi shkurtimisht trazirat e fundit shqiptare : “Serbët po i dëbojnë shqiptarët nga kodrat në kundërshtim të drejtpërdrejtë me kushtet e armëpushimit. U kryen shumë vrasje dhe rezultuan shumë vdekje. Ideja është që të dëbohen shqiptarët dhe pastaj të pretendohet toka si etnologjikisht serbe.”
Koloneli Folks tha :
“Në qytetin serb të Leskovatz pashë shumë raste të mizorisë dhe torturave të qëllimshme të ushtruara ndaj refugjatëve shqiptarë nga Elbasani. E gjithë popullsia e atij qyteti ishte dëbuar në Serbinë Veriore. I gjeta duke u përpjekur të ktheheshin në shtëpi në këmbë. Distanca ishte disa qindra kilometra. Pakkush i mbijetoi përvojave të tyre gjatë dëbimit dhe udhëtimit të kthimit në shtëpi. Kjo skenë do të mbetet në kujtesën time si fjala e fundit në mjerimin njerëzor.”
Është e vërtetë se shumë gjëra ndodhin në rrethet e paarritshme të Malit të Zi dhe Shqipërisë, të cilat, nëse do të kryheshin në ndonjë vend më të njohur për amerikanët, do të ngjallnin po aq protesta sa edhe plaçkitja e Belgjikës. Ne priremi ta konsiderojmë Malin e Zi si një mjedis të thjeshtë për një opera komike, dhe se vetëm vallëzimet me fustanella të bardha vijnë nga Shqipëria, ashtu si shumë njerëz atje besojnë se ne jetojmë në Amerikë bazuar në një shfaqje të Far West.
Majori Furlong hyri në vendin malor përmes portës së Kotorrit, por u largua nëpërmjet rrugëve dytësore.
“Raporti im; Natyrisht, nuk mund t’i bëj publike, por mund të tregoj disa nga incidentet e udhëtimit tim,” tha ai. “Sapo u zbulua, kisha ardhur për të dëgjuar të dyja anët e pyetjes se pengesat ishin vënë në rrugën time. Më refuzuan hyrjen në burgjet ku mbaheshin të akuzuarit nxitës të kryengritjes. Më në fund, gjeta një rojtar burgu që nuk lexonte as anglisht e as frëngjisht dhe i tregova patentën time. Funksionoi. Ai mendoi se ishte një lejekalimi për në burg dhe dhe unë mora kështu historitë e dorës së parë të të burgosurve.
Këta burra, të krahasueshëm me më të pasurit tanë në raport me pasurinë e vendit, dhe në pjesën më të madhe të arsimuar mirë, ishin të grumbulluar në qeli të vogla dhe jetonin me racione të pakta buke të thatë. Ata nuk u ankuan për ndonjë dhunë fizike, vetëm për neglizhencë dhe për urinë. Prej tyre mora të gjitha detajet për arrogancën e serbëve dhe dokumente që demonstronin metoda aspak në përputhje me armëpushimin.
Më vonë vendosa të vizitoja vetë kryengritësit dhe u nisa për në kodra me makinën time të qeverisë. Pashë shumë pamje të pakëndshme në rrugë. Banorët e vendit po vdisnin nga uria. Në një familje prej tetë anëtarësh kishin vdekur pesë fëmijë. Kryqi i Kuq po bënte më të mirën, por përpjekjet e tij ishin të kufizuara në atë kohë në qytetet më të mëdha.
Në një qytet pashë skuadra ushtarësh malazezë që bënin stërvitje dhe mësova se, nën maskën e shkëmbimit të trupave për të treguar ndjenja miqësore ndaj të rinjve malazezë, trupat serbe importoheshin për të sunduar në Mal të Zi.
Gjatë hetimeve për zgjedhjet e fundit, zbulova se serbët kishin shpallur zgjedhjen e njerëzve që nuk njiheshin në qytete dhe që ishin futur me nxitim si ‘qilimarë’. Kjo është ajo që në të vërtetë e shkaktoi kryengritjen.
Me sa duket ishte dërguar fjala se nuk do të më lejohej të kontaktoja kryengritësit. Në një qytet, një e shtënë gati sa nuk më goditi dhe më vonë u paralajmërova nga një vendas miqësor se do të tentohej të më vrisnin.
Larg lart në kodra, vumë re disa kalorës në një kasolle buzë rrugës disa kilometra larg. Këtu ishte një tatëpjetë dhe nuk kishte rrugëdalje tjetër veçse nga rruga malore nga e cila kishim mbërritur. Nuk kishim asgjë për të bërë veçse të përpiqeshim t’i kalonim kalorësit, të cilët menduam saktë se ishin aty për të na ndaluar nëse mundeshin.
Ne u nisëm drejt tyre sa më në heshtje. Ata ishin brenda në kasolle, me kuajt e tyre pranë derës dhe nuk e dëgjuan makinën tonë derisa ajo u gjend mbi ta. Në kohën kur ata morën armët, ne ishim tashmë një milje e gjysmë larg. Ata na ndoqën më kot, duke qëlluar teksa kalëronin.
Kryengritësit u gëzuan që na panë dhe më vonë na ndihmuan që të shpëtonim nga malet.”
Çështja e Malit të Zi është e ndërlidhur me atë të Shqipërisë.
Ishte gjatë Konferencës së Paqes që një grup burrash jashtëzakonisht të gjatë dhe të dobët u shfaqën në rrugët e Parisit, të veshur me fustanella të shkurtëra dhe rroba të thurura (qëndisura) të ngushta, të cilat nuk na dukeshin aspak si të përshtatshme për motin ose për veshjet e rrugës në asnjë kusht. Disa thanë se ishin shqiptarë dhe askush nuk kishte guximin të rrezikonte kontaktin me këta njerëz me shikim vrastar. Ndaj ishte lehtësim të zbuloj, kur takova Rexhep Bej Jellën, se jo të gjithë shqiptarët veshin kostume të tilla. Ai u shfaq “i veshur pa të meta” me kostumin e mëngjesit në mëngjes, me veshjen e pasdites pas drekës, një smoking në orën 18:30 dhe me rrobat e mbrëmjes për Operën.
Unë tërhoqa vëmendjen për dështimin e tij për të veshur kostumin kombëtar, dhe ai tha se moda kishte ndryshuar dhe se veshjet evropiane siç i njohim ne, nga kominoshe blu xhins e lart, ishin adoptuar në mënyrë universale dhe se çdo gjë që pashë në kostumin që përshkrova ishin ndoshta grekë, të cilët ishin gjithsesi të prapambetur.
“Zemra ime dhe zemra e çdo shqiptari rrjedh gjak kur refugjatët nga qytetet e vogla kodrinore vijnë me historitë e tyre,” tha ai. Ai gjithashtu ka tërhequr vëmendjen për faktin se janë dy milionë shqiptarë.
“Shqipëria është mësuar të ndëshkohet. Ajo u sakrifikua nga Kongresi i Berlinit në 1878 dhe nga Konferenca e Londrës në 1913. Por aleatët nuk duhet të harrojnë se në vitin 1915, ne u rebeluam kundër një qeverie që ishte nën kontrollin e Fuqive Qendrore, duke lejuar ushtrinë serbe të arrijë në Adriatik. Mos gaboni, ne jemi gati, 40 mijë të fortë, të luftojmë për pavarësinë tonë deri në fund. Edhe gratë do të luftonin për shtëpitë e tyre dhe gruaja shqiptare është një ushtar i mirë.
Shqipëria nuk mund të përballojë më asnjë cenim. Ne pretendojmë të gjitha territoret që i janë dhënë Malit të Zi, Serbisë dhe Greqisë nga Konferenca e Londrës, pasi shumica e njerëzve në ato seksione janë shqiptarë. Duhet dhënë dëmshpërblim për dëmin në Shqipërinë e Jugut, ku u shkatërrua nga banda të parregullta dhe të rregullta greke. Këto banda u dëbuan nga ushtritë franceze dhe italiane, por territori u shkatërrua përtej njohjes nga mbreti pro-gjerman Konstandini.
Në mënyrë që ta kuptoni plotësisht se sa vend i vogël dhe i bukur jemi ne, më lejoni të përmend se Shkodra ka një popullsi prej 75.000 banorësh dhe Durrësi ka një popullsi prej 30.000. Janë edhe shtatë qytete të tjera me përmasa të mira : Tirana, Berati, Elbasani, Vlora, Korça, Peja dhe Gjakova.
Ne jemi një popull vetë-mbështetës, që mbledhim gjithçka që na nevojitet në ushqime dhe praktikisht ushqejmë malazezët më pak kursimtarë. Ne kemi nevojë vetëm për zhvillim. Kemi lëndë drusore, qymyr dhe bakër. Ne kemi shkolla, hekurudha dhe shtëpi të bukura dhe ndiejmë se një e ardhme e shkëlqyer është para nesh.”
Disi në dyshim se cila ishte historia e ndarjes së Shqipërisë pas luftërave ballkanike, bëra pyetje dhe Rexhep Beu më dha planin e mëposhtëm që ishte përgatitur nga Partia Kombëtare si një deklaratë zyrtare :
Burimi : The New York Times Magazine, 15 qershor 1919, faqe n°15
“Dëshira e sinqertë e Shqipërisë është të bëhet një element i rendit dhe paqes në Gadishullin Ballkanik; por për këtë është absolutisht e nevojshme që uniteti i saj kombëtar, i cili u ruajt dhe u mbrojt në mënyrë të shenjtë gjatë kaq shekujve luftërash, të shenjtërohet me restaurimin e Shqipërisë, dhe me një ripërshtatje të tillë të kufijve të saj që do të siguronte ekzistencën e saj në të ardhmen dhe zhvillimin e saj të lirë. Ristaurimi i Shqipërisë nuk mund të ketë një status tjetër politik nga ai i një shteti të pavarur, politikisht dhe ekonomikisht, sepse vetëm në një status të tillë ajo do të jetë e lirë nga të gjitha intrigat e huaja.
Lënia ose vendosja e territorit dhe e popullit shqiptar nën dominimin e huaj, përbën përjetësimin e farës së përçarjes dhe trazirave në Ballkan.
Kufiri që ne pretendojmë në mënyrë legjitime përfshin, me rrethinat përkatëse, qytetet e mëposhtme : Shkodrën, Pejën, Mitrovicën, Prishtinën, Shkupin, Manastirin, Metzova, Janinën dhe Prevezën, dhe malësitë e Plavës, Gucisë, Hotit dhe Grudës.
Malazezët dhe serbët janë detyruar në këtë drejtim për fajin e Austro-Hungarisë, e cila u ka ndaluar daljen e tyre të ligjshme në bregdetin sllavo-jugor. Sikur malazezët dhe serbët të kishin lirinë të arrinin në det përmes Kotorrit dhe Dalmacisë, ata kurrë nuk do të ishin përpjekur të kalonin me forcë përmes Shkodrës, Shëngjinit dhe Durrësit duke nënshtruar popullsinë shqiptare, e cila ishte pothuajse aq e madhe sa e tyre.
N. H. Brailsford, duke folur për këtë temë, thotë: “Në dy distriktet e Prizrenit dhe Pejës nuk ka më shumë se 5.000 familje serbe, kundrejt 20.000 apo 25.000 familjeve shqiptare. Në të gjithë “Serbinë e vjetër” ka po aq familje serbe sa ka familje shqiptare vetëm në Pejë dhe Prizren”.
“Prizreni, Peja dhe Gjakova janë qytete par excellence (puro) shqiptare”, thotë Gabriel Louis Jaray, duke folur në librin e tij “L’Albanie inconue”, për etnografinë e Shqipërisë së Veriut.
Përveç kësaj, ekziston një grindje tradicionale mes serbëve dhe shqiptarëve që do ta bënte të pamundur administrimin paqësor të vendit nën hegjemoninë serbe. Larg nga konsiderimi i tyre si eprorë kulturorë, shqiptarët janë mësuar t’i përçmojnë dhe t’i shfrytëzojnë si të këqij.
Mbretëria Helenike është në armiqësi me Shqipërinë, sepse diplomacia evropiane e privoi atë nga ishujt e saj dhe nga brigjet e saj të Azisë së Vogël; kështu që ajo është detyruar të pretendojë mbi një tokë që as gjeografikisht dhe as etnografikisht nuk i përket Greqisë. Fakti që ‘Epiri’ gjeografikisht i përket Shqipërisë mund të verifikohet lehtësisht nga kushdo që mund të ekzaminojë një hartë. Lumenjtë e Epirit derdhen të gjithë në Adriatik në bregdetin shqiptar. Përveç kësaj, shumica e popullsisë janë shqiptarë myslimanë, ndërsa minoriteti i krishterë, ndonëse anëtarë të kishës ortodokse, nuk është grek as nga raca, gjuha e as ndjenjat.
Duke lënë mënjanë heronjtë e tyre të lashtësisë — Aleksandrin e Madh, Pirron, Mbretin e Epirit, Ptolemenjtë e Egjiptit, Perandorin Dioklecian të Romës, Kostandinin e Madh etj. — shqiptarët modernë kanë treguar në Turqi, Itali, Greqi, Rumani, dhe gjetkë që mund të nxjerrin shtetarë. Ata i kanë dhënë Egjiptit dinastinë mbretërore, të themeluar nga Mehmet Aliu; ushtari dhe burrështetasi i famshëm.”
Një tablo e mjerimit njerëzor zbulohet nga Koloneli Folks :
“Në periferi të fshatit Leskovatz po kalonim shumë dhoma (pjesë) njëkatëshe me pamje nga rruga, kur vëmendjen na e tërhoqi një fëmijë që qante. Kishte diçka veçanërisht këmbëngulëse, pikëlluese dhe depërtuese në britmë. Përreth hyrjes së dhomës ishte shpërndarë çdo lloj pisllëku, njerëzor dhe tjetër. Duke vrojtuar, pamë një fëmijë, ndoshta 3 vjeç, të shtrirë në tokë, i veshur me lecka, duke qarë vazhdimisht.
Përmes një përkthyesi pyetëm një kalimtar se çfarë nuk shkonte me fëmijën. Ai tha : “Nëna e tij ka vdekur. Ajo është atje. Pastaj pamë në dyshemenë e dheut atë që dukej të ishte trupi i një gruaje të qepur me lecka të mëdha dhe të mbështjellë. Na thanë që ajo kishte dy ditë që kishte vdekur.
Ne pyetëm nëse kishte fëmijë të tjerë. “Po, ka edhe një apo dy të tjerë. Ata janë aty brenda. Nuk e dimë nëse kanë vdekur apo janë duke fjetur.” Më pas pamë një tufë tjetër leckash dhe, ndërsa shikuam, ajo filloi të trazohej dhe një dorë e vogël doli jashtë, duke u ndjerë në një mënyrë të dobët, të pasigurt, duke u dridhur. Krahu ishte i zhveshur deri në bërryl. Ajo ishte fjalë për fjalë lëkurë dhe kocka, dhe e mbuluar me plagët më të neveritshme.
Ne pyetëm: “Kush po kujdeset për fëmijët që kur ka vdekur nëna?”
“Askush”, ishte përgjigjja. Ne thamë se nuk ishte e nevojshme të liheshin fëmijët të vdisnin sepse nëna kishte vdekur. Kalimtarët ngritën supet dhe thanë diçka se kështu ndodhte me këta njerëz. Kërkimet dhe vëzhgimet tona patën efektin e tyre, megjithatë, pasi, duke kaluar nga vendi i ngjarjes pak çaste më vonë, zbuluam se dy fëmijët ishin dërguar në një dhomë ngjitur me një familje tjetër, duke u dukur pothuajse njësoj të mjerë. Dikush i kishte dhënë një copë bukë të madhe e të thatë fëmijës që qante, dhe ai po e gllabëronte me padurim, me një pamje të një kënaqësie ekstreme.”
Janë histori të tilla të cilat po hedhin një dritë të re mbi të gjithë çështjen e Shteteve të Bashkuara të Jugosllavisë.
Pasi vizitova Kroacinë, Dalmacinë dhe Bosnjën dhe pasi dëgjova këto histori nga Mali i Zi, Serbia dhe Shqipëria, unë do të thosha se arti i butë i pushtimeve paqësore dhe qilimave po praktikohet deri në kufi dhe se ideja e vetëvendosjes ka shumë pak shanse.
Ndoshta ishin gjermanët ata që u thanë serbëve: “Paqja ka fitoret e saj”.
