Për shumicën dërrmuese të njerëzve, ndikimi më i rëndësishëm i zotërimit të arsenaleve bërthamore nga disa prej vendeve më të fuqishme ka qenë rreziku i vdekjes së menjëhershme dhe të dhimbshme. Sipas fjalëve të psikologut Robert Jay Lifton: “Fakti qendror ekzistencial i epokës bërthamore është cenueshmëria”.
Kjo dobësi është bërë më e dukshme vitet e fundit. Në 16 muajt e fundit, bota ka qenë dëshmitare e zyrtarëve qeveritarë nga Rusia (Dmitry Medvedev) dhe Izraeli (Amihai Eliyahu) që kërcënojnë të përdorin ose bëjnë thirrje për përdorimin e armëve bërthamore kundër popullit të Ukrainës dhe Gazës. Sundimtarët e këtyre vendeve kanë treguar tashmë gatishmërinë për të vrarë dhjetëra mijëra civilë.
‘Përdorimet’ e armëve bërthamore
Ajo që ilustrojnë këto thirrje të fundit të kërcënimeve bërthamore është se armët bërthamore janë më të ‘dobishme’ për agresorët e armatosur bërthamorë për të frikësuar ata që sulmojnë dhe të gjithë ata që mund t’i ndihmojnë. Të gjitha vendet që posedojnë armë bërthamore bëjnë plane për përdorimin e armëve bërthamore në disa raste ose në një tjetër. Siç vuri në dukje dikur historiani britanik EP Thompson: “Nuk ka qenë kurrë e vërtetë që lufta bërthamore është ‘e paimagjinueshme’. Është menduar dhe mendimi është vënë në fuqi”.
Ka përdorime të tjera për armët bërthamore. Në librin e tij ‘The Doomsday Machine’, Daniel Ellsberg, më i njohur për ndarjen e studimit sekret të Departamentit të Mbrojtjes të SHBA-së mbi Luftën e Vietnamit – Dokumentet e Pentagonit- me mediat, dokumenton njëzet e pesë raste kur presidentët amerikanë kanë përdorur në mënyrë të përsëritur armë bërthamore për të detyruar qeveritë e tjera të veprojnë në mënyra që ata nuk duan. Kjo, argumentoi Ellsberg, ishte gjithashtu përdorimi i armëve bërthamore në të njëjtën mënyrë “siç përdoret një armë kur e drejtoni në kokën e dikujt … pavarësisht nëse është tërhequr këmbëza apo jo”.
Pavarësisht se vendet përpiqen të justifikojnë armët e tyre bërthamore duke pretenduar se ato janë për parandalim, përfituesit e një pasurie të tillë nuk janë njerëzit. Kur Gjykata Botërore po diskutonte mbi çështjen e ligjshmërisë së armëve bërthamore në vitet 1990, India – përpara se të shpallte veten si shtet me armë bërthamore në vitin 1998 – e përshkroi praktikën e parandalimit bërthamor si “të neveritshme për ndjenjat njerëzore pasi nënkupton se një shtet, nëse i kërkohet të mbrojë ekzistencën e tij, do të veprojë me shpërfillje të pamëshirshme për pasojat ndaj popullit të tij dhe të kundërshtarit.”
Kjo deklaratë, përveçse pohon se si India dikur e shikonte parandalimin bërthamor, tregon gjithashtu një realitet më të thellë: Nuk janë kërcënimet për njerëzit e një vendi që mund të rezultojë në përdorimin e armëve bërthamore; janë kërcënime për shtetin. Dhe deklarata e bën të qartë se interesat e shtetit nuk janë të njëjta me ato të popullit; njerëzit mund të sakrifikohen për shtetin.
Justifikimet për armët bërthamore shpesh nxisin idenë se këto janë të nevojshme për sigurinë kombëtare. Ky koncept i keqpërcaktuar u lejon atyre që janë në pushtet të kalojnë interesat e tyre si interesa të njerëzve që jetojnë në vend.
Armët bërthamore janë armiqësore jo vetëm për sigurinë, por edhe për demokracinë. Ata janë thellësisht të implikuar në proceset që përjetësojnë pabarazitë e pushtetit, si ndërmjet shteteve ashtu edhe brenda tyre. Armët bërthamore janë në thelb jodemokratike, me shtresa të fshehtësisë që rrethojnë aktivitetet. Vendimet – qofshin ato në lidhje me zhvillimin e aftësive të armëve bërthamore, ose për sa dhe çfarë lloje të armëve bërthamore të zhvillohen, ose për mënyrën e planifikimit për përdorimin e tyre, ose për përdorimin e tyre aktual – nuk merren kurrë në konsultim me publikun. Subjektet si laboratorët shkencorë dhe teknikë dhe ushtria e përfshirë në zhvillimin dhe vendosjen e tyre përfitojnë nga burime financiare në dukje të pakufizuara dhe fuqi dërrmuese politike.
Armët bërthamore dhe dy liritë
Armët bërthamore dhe të gjitha shtresat e shumta të dhunës që qëndrojnë në themel të këtyre mjeteve të shkatërrimit në masë, janë qartësisht armiqësore ndaj njerëzve që nuk kanë frikë. Përgjigja racionale ndaj faktit që vendet zotërojnë këto mjete të sofistikuara të vrasjes dhe gjymtimit është të kesh frikë.
Në të njëjtën kohë, vetëm mungesa e frikës nuk do të rezultojë në paqe apo siguri të vërtetë. Në vitin 1945, kur Kombet e Bashkuara po themeloheshin, sekretari amerikan i shtetit, Edëard R. Stettinius, shkroi: “Beteja e paqes duhet të bëhet në dy fronte. E para është fronti i sigurisë ku fitorja parashikon lirinë nga frika. E dyta është fronti ekonomik dhe social ku fitorja do të thotë liri nga mungesa. Vetëm fitorja në të dy frontet mund t’i sigurojë botës një paqe të qëndrueshme.”
Kjo bazë e dyfishtë e paqes reflektohet në konceptin e sigurisë njerëzore , siç parashtrohet në Raportin e Zhvillimit Njerëzor të vitit 1994, i cili bën thirrje si për ‘liri nga frika’ dhe ‘liri nga mungesa’. Si ndikojnë në këtë të fundit armët bërthamore dhe shumë teknologji të tjera të përdorura për të kryer vrasje të përhapura?
Në çdo vend apo shoqëri që investon shumë në armatime, individët dhe komunitetet do të vuajnë domosdoshmërisht nga nevoja të të gjitha llojeve. Fakti që shuma të mëdha parash shpenzohen për kërkime të tilla i bën më pak gjasa që të ketë burime për të përmbushur nevojat themelore të njerëzve në mënyrë që ata të mund të gëzojnë ‘lirinë nga mungesa’.
Sipas Fushatës Ndërkombëtare për Shfuqizimin e Armëve Bërthamore, nëntë shtetet e armatosura bërthamore shpenzuan një total prej mbi 91 miliardë dollarë amerikanë në vitin 2023 për armët bërthamore. Shpenzimet janë rritur ndër vite, me një rritje prej mbi 10 miliardë dollarësh vetëm në vitin 2023. Vetëm Shtetet e Bashkuara shpenzuan mbi 51 miliardë dollarë amerikanë. Kostoja pritet të rritet në vitet e ardhshme dhe Zyra e Buxhetit të Kongresit vlerëson se Shtetet e Bashkuara do të shpenzojnë 756 miliardë dollarë amerikanë gjatë dhjetë viteve të ardhshme (2023-2032).
Këto shuma të mëdha parash po përdoren për zhvillimin e armëve më shkatërruese edhe pse ka nevoja urgjente njerëzore në mbarë botën. Për shembull, vlerësimi i Programit Botëror të Ushqimit të Kombeve të Bashkuara për koston vjetore “për të ushqyer të gjithë njerëzit e uritur të botës dhe për t’i dhënë fund urisë globale deri në vitin 2030” është 40 miliardë dollarë amerikanë – pak më shumë se gjysma e shpenzimit mesatar vjetor prej 75.6 miliardë dollarësh të parashikuar. për arsenalin bërthamor amerikan.
Shpenzimet për arsenalet bërthamore nuk janë e gjithë historia. Armët bërthamore nuk zhvillohen ose vendosen në vakum. Vendet që posedojnë armë bërthamore dhe ato që duan t’i zotërojnë ato, të gjitha kanë gjithashtu ushtri të fryrë. Megjithëse armët bërthamore mund të jenë më shkatërruesit në arsenalin e tyre ushtarak, vendet që posedojnë armë bërthamore kanë përdorur shumë më shpesh armë të tjera për të vrarë dhe gjymtuar njerëz. Të dy vendet e përmendura më parë të përfshira në luftëra aktive, Rusia dhe Izraeli, kanë përdorur mënyra të shumta për të masakruar ukrainasit dhe palestinezët (për të mos përmendur libanezët), ndërsa armët bërthamore janë përdorur vetëm verbalisht, të paktën deri më tani.
Përsëri, shumat e parave të shpenzuara për këto armë janë jashtëzakonisht të mëdha. Sipas Institutit Ndërkombëtar të Kërkimeve të Paqes në Stokholm (SIPRI), shpenzimet ushtarake botërore arritën mbi 2,443 miliardë dollarë amerikanë në vitin 2023 – më e larta që ka qenë ndonjëherë që kur instituti filloi të regjistronte të dhëna në vitet 1980. Katër nga pesë vendet me buxhetet më të mëdha ushtarake , dhe gjashtë nga dhjetë vendet me buxhetet më të mëdha, posedojnë armë bërthamore. Vendet e tjera në atë listë të turpshme janë në aleanca ushtarake ose në negociata me shtetet me armë bërthamore.
Këto shifra fokusohen vetëm në pajisjet dhe operacionet direkte ushtarake. Por luftërat e sotme përfshijnë shumë më tepër. Ndërsa bombat dhe raketat janë shpesh shkaku i afërt i vdekjes dhe shkatërrimit, përdorimi i tyre udhëhiqet nga forma të sofistikuara të teknologjisë së informacionit. Për shembull, programet e inteligjencës artificiale si Lavender dhe Ëhere’s Daddy and Habsora (Ungjilli) janë përdorur nga Izraeli për të vendosur se cilët individë dhe ndërtesa në Gaza do të synohen për vrasje. Dhe Departamenti Amerikan i Mbrojtjes po shpenzon miliarda ( për shembull ) për t’i bërë kompanitë të aplikojnë AI në aspekte të tjera të luftës.
